Vivat Niepodległa!

Proszę spojrzeć na tę XVIII wieczną grafikę nieznanego z nazwiska brytyjskiego artysty, odnoszącą się do I rozbioru Polski. Co tu się dzieje! Toż to same koronowane głowy największych mocarstw europejskich, które zebrały się, aby coś ważnego omówić i przedyskutować. Powód bardziej szczegółowo: aneksja ziem Rzeczpospolitej. I kogo tu nie ma? Przecież to sławy! Jest król Hiszpanii Karol III oraz król Francji Ludwik XV, władca Prus Fryderyk II oraz cesarz Austrii Józef II. Jest i Katarzyna II we własnej osobie, ówcześnie najbardziej wpływowa kobieta u władzy, kierująca Rosją swą stalową ręką jako caryca. Obecność swą wykazał także król Wielkiej Brytanii oraz Irlandii, który z uwagi na mniejsze znaczenie polityczne od pozostałych władców i pewną obojętność, udał się w objęcia Morfeusza, zasypiając niczym dziecko i to nie byle gdzie, bo na tronie. Zresztą trudno się temu dziwić. Bardziej pilnował swoich spraw i własnego poletka, a mniej go interesowały sprawy Europy Środkowej. Francja i Półwysep Iberyjski także pozostawały zdystansowane, a choćby i przez wzgląd na większe odległości terytorialne od naszych granic. Dlatego przywódcy tych państw stali się biernymi uczestnikami dramatu, choć wiedzieli co się szykuje. Jednakże ich zaangażowanie w rozparcelowanie Polski było znacząco ograniczone. Czego nie można już powiedzieć o wielkiej trójce, Katarzynie-Józefie-Fryderyku, których autor tego przedstawienia umieścił symbolicznie przy mapie jak łapczywym wzrokiem spoglądają na granice Rzeczpospolitej, ustalając między sobą, która część komu przypadnie. Towarzyszy temu śmiałość i hucpa, egocentryzm i zachłanność, a najmniej powodów do zadowolenia miał nasz król Stanisław August Poniatowski, którego spętano powrozem, aby nie udaremnił realizacji tego nikczemnego i zakrojonego na szeroką skalę planu, który przeszedł do historii powszechnej jako I rozbiór Polski. Ten wizerunek naszego władcy w niczym nie przypomina znanych portretów reprezentacyjnych. Unieszkodliwiony, z ograniczoną sprawnością ruchów i złamaną koroną poświadczającą, że oto był zamach nie tylko na całe państwo, lecz także na władzę królewską. I co gorsza, wskutek różnych okoliczności trudno było temu zapobiec. Król ma spuszczoną głowę. Nie chce, albo już nie może patrzeć na to, jak pod jego rządami, uchodzi to, o co walczyli w poprzednich okresach jego wielcy poprzednicy. Ta bezsilność musiała być dlań druzgocąca. Nie wspominając o niemożności wyzwolenia się z potrzasku wobec tak przeważającej siły zachodzącej z trzech różnych stron. Te ponure nastroje podzielał jeszcze jeden władca, a mianowicie sułtan Imperium Osmańskiego. Obu monarchów złączyło zagrożenie pochodzące z tego samego źródła, a mianowicie z Rosji, choć obaj znajdowali się w całkowicie odmiennym położeniu. Dlaczego?

Pretekstem dla wrogo nastawionych państw ościennych do dokonania I cesji terytorialnej była Konfederacja Barska (1768-1772), będąca mobilizacją zbrojną szlachty, zawiązaną po to, aby przepędzić z terytorium Polski Rosjan, którzy coraz częściej próbowali wywierać wpływ na polską politykę, króla Stanisława Augusta, a także różne obszary życia publicznego i społecznego. Konfederaci przeczuwając wielkie zagrożenie stanowczo się temu sprzeciwili. W ich przekonaniu jakakolwiek zależność od obcego państwa, a już tym bardziej od rosnącej w siłę Rosji, nie powinna w ogóle zaistnieć. Zresztą ich spostrzeżenia były o wiele bardziej dalekowzroczne. Przede wszystkim dostrzegli, że zamiary monarchini imperium wcale nie są tak przyjacielskie, jak wielu ówcześnie uważało włącznie z samym królem. W jej niezwykle sprytnych posunięciach widzieli raczej zręczną grę polityczną mającą na celu pozyskiwanie sobie lojalnych sojuszników, roztaczanie własnej sfery wpływów i tym samym stopniowe, sukcesywne przejmowanie kontroli nad całą Rzeczpospolitą. Jednym z pierwszych poważniejszych sygnałów ostrzegawczych było to, że pod pozorami światłości chciała równouprawnić innowierców w Królestwie i na Litwie. Wielu zorientowało się, że to jedynie pretekst i wstęp do dalszego zawłaszczania sobie władzy na terenie państwa polskiego. Zwołano pospolite ruszenie, aby jak najszybciej zahamować ten proceder. Przez wielu było niedopuszczalne wręcz, że nagle władca obcego państwa chce zaprowadzać swoje rządy. Bo niby jakim prawem?

Dlatego przyjmuje się, że Konfederacja była pierwszym zrywem narodowym w obronie polskich wartości i tradycji, a nade wszystko przeciwko obcemu protektoratowi. Niestety, niefortunność zdarzeń i uwikłanie króla w stosunki polsko-rosyjskie, które już wówczas bardzo go ograniczały, sprawiły, że nie przyłączył się do tej walki. Podobnie jak i wielu jego zwolenników. Po stronie Barżan opowiedziało się jedynie Imperium Osmańskie, które również dostrzegło wielkie niebezpieczeństwo ze strony imperatorowej, prowadzącej agresywną i ekspansywną politykę zagraniczną. Miała ambicje wyniesienia Rosji do roli niekwestionowanego hegemona militarnego w tej części świata. Trwoga przed  wzrastającą potęgą przeciwnika była więc uzasadniona. Konfederatom Barskim przyświecała myśl, aby jak najszybciej powstrzymać jej zapędy. Z tym samym zamiarem nosili się Osmanowie, dlatego, gdy tylko wojska rosyjskie puściły się w pościg za Konfederatami Barskimi, Turcja wypowiedziała wojnę Katarzynie II. Lecz niestety wyników wojny nie zawsze sposób przewidzieć. Osmanowie srogo przeliczyli się i kilkuletni konflikt zakończył się dla nich sromotną klęską. Tym samym, Barżanie stracili swojego sojusznika.

Dlatego obecność sułtana związanego łańcuchem na grafice z alegorycznym przedstawieniem I rozbioru Polski, patrzącego z żalem w kierunku pogrążonego Stanisława Augusta ze schyloną głową, jest tak wielce wymowna. Przytacza fakt, że to Osmanowie opowiedzieli się za Konfederatami i polską racją stanu, a na dodatek wdali się w wojnę, którą przegrali. Najpewniej jednak inaczej by się to wszystko potoczyło, gdyby król stanął po stronie swoich i zmobilizował wszystkie siły przeciwko wojskom carycy. A tak niestety się nie stało. I obaj doznali opłakanych skutków. Turcja musiała zapłacić ogromne odszkodowania i straciła panowanie w niektórych regionach wcześniejszych wpływów, a Rzeczpospolitej odebrano dużą część terytoriów i to z różnych stron. I co gorsza, że po tych zwycięstwach Katarzyna Wielka dopiero nabierała rozpędu, ponieważ nikt nie rozgromił jej zapędów imperialnych. W 1783 roku wdała się w kolejną wojnę z Turcją, a równocześnie cały czas ingerowała w polską politykę, starając się utrzymać jak najwyższy poziom kontroli poprzez swoich dyplomatów i szpiegów, rzekomą przyjaźń między narodami. Tymi metodami zdążała do całkowitego przejęcia władzy.

Wracając do satyry odnoszącej się do I rozbioru Polski, warto zauważyć, znalazły się tu także inne elementy kompozycyjne, które wymagają uwagi i szerszego objaśnienia przez wzgląd na swe symboliczne i bardziej złożone znaczenie. Pierwszy to waga opatrzona podpisem Równoważenie sił ze wstęgą nad jedną z szalek uniesionych ku górze o nazwie Wielka Brytania. Informująca o pewnym niepodważalnym fakcie, że król brytyjski wcale nie był tak bezstronny i neutralny za jakiego się podawał przed opinią publiczną. W rzeczywistości udzielił on dużego wsparcia wojskom carycy, co przełożyło się potem na zwycięstwo jej floty na morzu. Stąd ironizujące określenie „równoważenie” nie miało nic wspólnego z wyrównanymi siłami. W takich okolicznościach zaciskano pętlę na dwóch wielkich potęgach, Imperium Osmanów i Rzeczpospolitej, które wskutek sojuszniczych układów wrogów, znaleźli się w tej atakowanej mniejszości, ponosząc przy tym niewyobrażalne straty.

Drugi element symboliczny to sznur wiążący dłonie króla. Ten na pozór mało istotny szczegół, po dłuższej analizie, okazuje się nośnikiem wielu poważnych znaczeń. Żeby je ujawnić należy przywołać wydarzenia związane z konfederacją radomską, nieco wcześniejszą od barskiej, która była uknuta przy współudziale Rosjan i bliskiego współpracownika Katarzyny II, niejakiego Nikołaja Repnina. W dużym skrócie, głownie chodziło o to, żeby skonfliktować ze sobą możnowładcze rody i osoby u władzy w Polsce. Wykorzystując ten chaos Rosja miała ugrać coś dla siebie. Jak? Otóż, przebiegły dyplomata zorientował się, że wpływy można roztaczać na tzw. sejmie skonfederowanym. W praktyce oznaczało to, że w trakcie obrad postanowienia przechodziły większością głosów sejmowych, dlatego nie można już było zastosować liberum veta. Repnin orientując się co do tego, postanowił wykorzystać ten fakt dla pożytku własnego państwa i swojej mocodawczyni. Pod węzłem konfederacji powołano sejm (nazwany repninowskim!), co było kolejnym zdarzeniem bez precedensu. Próbą zagarnięcia władzy przez zupełnie obce państwo. Caryca powołując się na nieudolność polskiej władzy (!) i zwadliwe charaktery Polaków (!), w geście rzekomo dobrej woli i łaski (!) postanowiła być gwarantką postanowień sejmu. W tym miejscu nasuwa się myśl, Boże uchroń od takich protektorów! Lecz wtedy stało się to faktem dokonanym. Jak to możliwe? Otóż udało jej się zaszczepić w wielu polskich umysłach takie przekonanie, że reformy króla mogą spowodować duże ograniczenie swobód wśród warstwy szlacheckiej i wpływowej magnaterii, stąd ona jako ta praworządna i przyjacielska musi stanąć na ich czele żeby bronić tych wartości. Tym sobie kupiła przychylność wielu i ogłupiła wielu. Bo dużo osób jej uwierzyło! A tymczasem naród potrzebował reform, polski chłop wymagał opieki i wsparcia ze strony państwa, które jednak nie nadchodziło. Mało tego, w ten niezwykle przemyślny sposób wywołała dużą niechęć oraz wrogość niektórych możnowładców wobec króla. Podkopując jego autorytet, dała do zrozumienia, że to ona teraz będzie strażniczką praw w Rzeczpospolitej. I co gorsza, te manipulacje i te przekonania były tak silne, że utrzymywały się jeszcze przez wiele, wiele lat, nawet dekad (!), finalnie doprowadzając do całkowitego upadku  Rzeczpospolitej. W jaki sposób? Otóż na wielką skalę ujawniło się to w okresie Sejmu Czteroletniego, kiedy po uchwaleniu Konstytucji 3 maja, paniczny strach opanował co poniektórych, że im zostaną odebrane jakieś swobody. W tym przestrachu zawiązano spisek przeciw królowi, dalej rozgorzała wojna polsko-rosyjska, która w konsekwencji doprowadziła do II rozbioru Polski. Dziś powiedzielibyśmy, że to głupota i wstecznictwo, i z całą pewnością to by się zgadzało. Jednakże to też dowód i przykład na to, że największą władzę ma ten, kto potrafi władać umysłami. Katarzyna II miała tę zdolność wpływania na innych i potrafiła to doskonale wykorzystać. Jednakże, gdyby nie trafiła na tzw. podatny grunt, nie udałoby się jej omotać aż tylu osób. Wielu ówczesnym Polakom dalekowzroczność i troskę o losy Ojczyzny przesłoniły jedynie dbałość o własne interesy, chęć pomnażania już i tak wielkich fortun oraz majątków, a także podtrzymywania status quo i sprawowanej władzy. Niektórym nawet marzyła się władza na równi z królewską. Przez swoje wybujałe aspiracje, jedynie coraz bardziej pogrążali ten kraj, który po złotym okresie w poprzednim stuleciu niechybnie zaczął chylić się ku upadkowi. Stąd też węzeł na dłoniach króla w graficznej satyrze był tą oznaką, że wskutek różnych czynników władza monarchy w 2 poł. XVIII wieku była już tak ograniczona, że król nie miał tej samej woli decydowania co choćby Jan III Sobieski sto lat wcześniej.

Ale żeby nie było, że wszyscy obywatele Polscy i Litewscy zgodnie przyklasnęli na ten obrót spraw i stan rzeczywistości zmierzający do tego, aby z Królestwa i Księstwa uczynić zależne lenno. Na reakcję polskich mężów stanu nie trzeba było długo czekać. W Barze na Podolu zawiązano formację spiskową, która była skierowana przeciwko bierności i w gruncie rzeczy, naiwności króla, a nade wszystko przeciwko zuchwałości Katarzyny II. Konfederaci chcieli powstrzymać rosyjskie zakusy do przejęcia władzy w Polsce i pozbyć się oddziałów obcych wojsk z terytoriów Rzeczpospolitej. Z dzisiejszego punktu widzenia wiemy, że postawy Barżan i skrzyknięcie pospolitego ruszenia w celu ratowania Polski, były oznakami poświęcenia, przewidywalności oraz patriotyzmu. Konfederaci jak nikt inny wieszczyli nieuchronną zgubę Ojczyzny, jeśli zawczasu nie przepędzi się tych „przyjaciół” narodu. Wówczas jednak stanowiska i zadania co do tego były podzielone. Część osób nie chciała angażować się w żadne bitki, żeby na tym nie stracić i żeby nie stawać w opozycji do króla. Władcy naprawdę światłego, szanowanego, dobrotliwego, wybitnego mecenasa kultury i sztuki. Niestety nazbyt uwikłanego w relacje polsko-rosyjskie, a choćby i z racji elekcji. Z kolei jeszcze inni uważali, że nic takiego się nie wydarzyło, żeby od razu podejmować walkę zbrojną, i że caryca to taka wielka stronniczka narodu, taka oświecona i tolerancyjna monarchini, a poza tym, to dobrze mieć tak potężną sojuszniczkę. Niestety, jak wiadomo z kart historii, ten tok myślenia za niedługo potem zemścił się na Polakach. Również w polityce zagranicznej prowadzonej z imperium, nie widziano nic złego. Wielu dostojników państwowych w kontaktach i stosunkach dyplomatycznych widziało jedynie otwartość na świat, dostrzegając same pozytywne szanse i korzyści materialne oraz finansowe. Niektórzy nawet byli opłacani pobierając rosyjskie ruble. Dlatego z przyczyn wyżej przytoczonych, szeregi Konfederatów były nieliczne. A gdyby już wtedy cały naród zwołał się i stanął w słusznej sprawie razem, szanse na wygraną byłyby zdecydowanie większe, lecz niestety do tego nie doszło. Tych podziałów, partykularyzmu, wewnętrznych animozji, było już tak wiele, zdecydowanie za dużo, żeby zjednać się celem odżegnania największych czyhających niebezpieczeństw. Pozostaje ułomnością dziejową tamtej epoki i jej przedstawicieli, że nie umieli na czas zsolidaryzować się i zakopać własnych sporów oraz konfliktów, ambicji.

Stąd Konfederaci w tych swoich dążeniach byli osamotnieni. I to była tragedia, która w przyszłości przypieczętowała los narodu powodując dalszą serię klęsk i nieszczęść wszelkiego rodzaju. Trochę potyczek i walk stoczyli. Wiele, o ile nie większość z niekorzystnym skutkiem i przebiegiem, bo i siły były nierówne. Choć bywały momenty chwały jak sławetna obrona Częstochowy. Bo czymże było to sprzysiężenie, jeśli nie obroną tradycji i wartości najmilszych sercom Polaków. Obroną wiary katolickiej i samorządności rozumianej wówczas przez pryzmat rządów szlacheckich. Na jej czele stanął m.in. Kazimierz Pułaski, niezwykle utalentowany dowódca i patriota, który po całkowitej klęsce zrywu w 1772 roku był zmuszony wyemigrować z Ojczyzny i udać się do odległej Ameryki, albowiem wskutek propagandy prowadzonej na szeroką skalę przez carycę oraz państwa sojusznicze przeciwko uczestnikom Konfederacji, wiele państw nie chciało udzielić im azylów politycznych i schronienia. Szczęście w nieszczęściu powiadają. Bo na zupełnie innym kontynencie, Pułaski odnalazł się doskonale, a nawet zyskał wielką sławę jako bohater w tworzeniu niepodległych Stanów Zjednoczonych. Na temat konfederacji rozpisywali się pisarze, a malarze często ustanawiali zeń temat przewodni swoich dzieł artystycznych.